Әл-Фарабидің 1150 жылдығы

Тоқаев әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойына дайындықты бастауға жарлық шығарды.

2020 жылы өтуі тиіс ауқымды шараға байланысты Қ.Тоқаев әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойына дайындалу және өткізу жөніндегі мемлекеттік комиссия құру туралы қаулыға қол қойды. Қаулыға сәйкес, Білім және ғылым министрлігі Мемлекеттік комиссияның негізгі жұмыс органы болмақ. Үкімет мемлекеттік комиссияға 2019 жылдың 1 қазанына дейін мерейтойды өткізу жоспарының нобайын дайындап, ұсынуы тиіс. Ал комиссия жоспарды 2019 жылдың 1 қарашасына дейін бекітуі керек. Жоспардың жүзеге асырылуы президент әкімшілігіне жүктелген. Комиссия құрамына министрлер кабинетінің өкілдері, әкім-қаралар, ректорлар мен депутаттар, ТҮРКСОЙ директоры, «Егемен Қазақстан» төрағасы, Президент әкімшілігі, кинорежиссер Ахан Сатаев пен бір ғана фарабитанушы профессор Ақмарал Сырғақбаева енген. Бір қызығы, мүшелікте 85%-ы биліктің атқарушы мамандары, үйлестіру істеріне тек бір ғана өнер адамы, бір ғана фарабитанушы қатыстырылған. Естеріңізге сала кетсек, осыдан елу жыл бұрын кеңестік және араб елдері ғалымдарының тартысында ғалым Ақжан әл-Машанидің табандылығы мен ғылыми ізденісінің арқасында әл-Фарабидің қазақ жерінен шыққандығын бұлтартпас айғақтармен дәлелденіп, 1100 жылдық  мерейтойын атап өту Қазақстаннан басталған еді. Шығыстың ғұлама ойшылы, әмбебап ғалым Әбу Насыр әл-Фараби 870 жылы бүгінде Отырар аталатын, Арыс өзенінің Сырға барып құятын сағасындағы Фараб қаласында дүниеге келген (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Отырар қаласының маңайындағы ортағасырлық қала). Отырардағы аса бай кітапханасында әл-Фараби парсы, грек тілдерін үйренеді, осы тілде ғылыми трактаттар оқыды. Фараб пен Бұқарада бастапқы білім алған соң әл-Фараби өз білімін жетілдіру мақсатында Бағдатқа аттанады. Білімге деген құштарлығының арқасында әл-Фараби сол уақыттағы ғылым мен білімнің ордасы саналған Дамаск, Халеб, Каир, Шаш, Самарқан, Бұхара, Мерв, Нишапур, Рей, Хамадан қалаларында да болып, білімін үнемі жетілдіріп отырған. Артынан 150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар қалдырған әл-Фараби 950 жылдары Дамаскте дүние салған. «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Мәселелердің түп мазмұны», «Ғылымдардың шығуы», «Бақытқа жету», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері» сияқты көптеген сындарлы философиялық еңбектері әлі күнге дейін өз мәнін жоймаған. 

АҢЫЗДАРҒА ТОЛЫ ӨМІР
Оның өмірбаянын айту-ризашылықсыз жұмыс. Өйткені, өмірбаяннан не талап етіледі? Қай жерде туып, қайтыс болғаннан басқа, өмірдің барлық жағдайларын егжей – тегжейлі және хронологиялық тәртіпте-оқиғалардың уақыты мен орнын көрсету керек. Әл-Фарабидің өмірінде мұндай ерекшелік жеткіліксіз, сондықтан мен аңыздардан бастаймын. Себебі аңыздарда адамның өміріндегі маңыздылығы мен танымалдылығына, оның білімі мен даналығына, мінез-құлқы мен мінезінің көрнекті белгілеріне танымал баға беріледі. Адамдар "тамырға қарайды" және ең бастысы қалай көрінетінін біледі! Сонымен, аңыз бірінші.
"Қарт адам шөлде, қолында және иығында сөмкесі бар. Бірақ ол керемет үмітін жоғалтпай жүрді-және керемет орындалды! Ол кенеттен кішкентай жасыл оазисті көрді-бақ болды, адамның баспанасы болды, демек су болды! Соңғы күштерді жинап, маңдай терімен тер төгіп, ерінге дымқыл шүберек жағып, қадамдарды тездетті. Міне, оазис! Кенеттен иесі оған жолды жауып тастады. Ол да ескі еді, бірақ қатал: "бұл менің үйім, менің бақшам! Мен баяғыда зұлымдықтан, адамдардан кетіп қалдым. Кез – келген бөтен адам маған жау, мен сені білмеймін, не келгеніңізді және маған не әкелгеніңізді білмеймін-жақсылық немесе жамандық". "Егер сіз маған зұлымдықты көрсеңіз, мейірімділігімді қалай дәлелдей аламын?"! - қайғылы саяхатшы айқайлады.
"Маған жауап беріңіз, бұл жемісте не жақсы? Оның түстері, шырыны, дәмі немесе пішіні? - деп сұрады иесі алма басын көтеріп. "Бірде болса, бірде-бір басқа да, үшінші, – деп жауап берді странник. "Тұқым! Бұл БАҚ дүниеге келген және басқа бақтар өсетін тұқым ... және осы тұқымдарға мәңгілік өмір беретін Бір тамшы су ... " - деп қосты скиталец, соңғы күшін жоғалтып, бақша иесінің аяғына құлап... ол оны ұстап алып, үйіне мұқият алып кетті...осы скитальц және Әбу Наср Әл-Фараби болды.
Әдемі аңыз, солай емес пе? Оның үстіне, ол әл-Фарабидің дүниеде шынымен көп жүргені туралы тарихи фактілерді ішінара растайды. Тарихшылар оның алғашқы білімін Отанында, Фарабта алған деп болжайды, бірақ содан кейін білім мен әсерге деген құштарлықпен ол Шашада (Ташкент), Самарқандта және Бұхарада – Орта Азияның ортағасырлық ғылыми және мәдени орталықтарында болды. Сол жерден ол араб халифатының астанасы Бағдадқа көшті. Мұнда ол ұзақ уақытқа созылды, онда ол ғылым мен тілдердің әртүрлі салаларын зерттей бастады.
Содан кейін Бағдад өз заманының зиялыларының тартылыс орталығы болды. Сонымен қатар, ол Платон, Аристотель, Гален, Евклидтің шығармаларын аударған және түсіндірген аудармашылар мектебімен танымал болды. Аударма практикасы әл-Фарабиді нағыз Полиглот етті. Бізге жеткен дереккөздерде мүлдем фантастикалық факт айтылған: Әл-Фараби әлемнің 70-тен астам тілін білген! Ежелгі философиялық мәтіндерді араб тіліне аударумен, яғни даналықтың бастапқы көздеріне түсіп, әл-Фараби әсіресе Аристотельдің іліміне еніп, оның жанашыр апологы және насихатшысы болды. Әбу Насыр Әл-Фараби тарихына "Екінші Ұстаз"ретінде енген. Әрине, Аристотельден кейін. Сонымен, аңыз өте орынды: Әл-Фараби өмірдің күн батуына заттар мен құбылыстардың табиғи мәні туралы толық түсінікке ие болды, тіпті соңғы демде де шынайы философиялық ой айтуға болады... сонымен қатар, менің ойымша, бұл аңыздағы бақтар туралы айту кездейсоқ емес. Олар әл-Фарибидің біраз уақыт жергілікті халифада БАҚ күзетшісі болып жұмыс істегенін және түнде ұйықтап қалмас үшін өзінің әйгілі трактаттарын жазғанын жазады. Өте мүмкін. Шынында да, біздің заманымызда Джозеф Бродский от жағушы болып жұмыс істей отырып, түнде өзінің өшпес өлеңдерін шабыттандырды. Шындық түсініксіз…
ЕКІНШІ АҢЫЗ - ЕҢ КӨП ОҚЫЛАТЫН
"Халеб (Алеппо) билеушісі Сұлтан Сайф ад-Дәулет сарайда Мұхаммед әл-Фарабидің пайда болғаны туралы хабар келген кезде ғалымдар арасында ең құрметті орынға жайғасты. Билеуші оған аты белгілі данагөйді енгізуді бұйырды. Сол вошел в зал жоқ поклона – барлық умолкли. "Сізден отыруыңызды сұраймын", – деп шақырды билеуші. "О, ұлы Лорд, мен қайда отырамын?" - деп сұрады қонақ. "Мұнда әркім өз орнын таңдайды", – деп жауап берді Сұлтан. Сол кезде әл-Фараби сұлтанға келіп, одан... жылжуды өтінді. Сұлтан сақшысы сақ болды. Сұлтан батыл орынға ие болды және қызметшілерін сендірді: "егер ол шынымен ұлы шалфей болса, онда біз оны кешіреміз, егер жоқ болса, ол орындалады. Шыдамды болыңыз!"- деді Сұлтан өз азаматтарына бейтаныс адамдар үшін белгісіз тілде. "Рас сенікі, менің мырзам, шыдамдылық әрқашан күшті және дана болды", – деп күлді қонақ. "Сіз біздің сөздеріміздің құпиясын қалай шешдіңіз? – деп сұлтан. "Мен 70 тілді білемін, ал сенікі сарайды аралап, күзетшілерден таққа жол сұрады", – деп жауап берді шалфей.
Дәл осы аңыз әртүрлі бөлшектер мен сюжеттік қақтығыстарға толы. Оның басқа нұсқасында "өлім жазасына кесіледі" деген сөздердің орнына сұлтан аллегориялық түрде сөйледі – "бұтақ сабағынан кесіледі". Кейбір деректерде Әл-Фарабидің сұлтанға шалбармен кіргені, ал сириялық арабтар шалбар киген жоқ. Бұл, біз үшін қызықты егжей-тегжейлерде, аңыздың қайталанушылары Әл-Фарабидің араб емес екенін, бірақ сөзсіз Түрік әлеміне жататынын, онда шалбар кию ең қарапайым іс болды ... аңыздың тағы бір аудармасында Сұлтан қонақтан батылдық үшін жазаланғандай, музыкалық аспапта ойнап, бірдеңе ән айтуды өтінді. Ол шатастырмады, бейтаныс құралды қолына алып, ән айтты - алдымен бәрі күлді, содан кейін бәрі жылады, содан кейін бәрі ұйықтап қалды ... содан кейін Әл-Фараби сарайдан кетіп, өзін жаңа күтпеген сынақтарға ұшыратпау үшін…
Бұл аңызда не алсаң да-бәрі дұрыс! Ол көптеген тілдерді білді және музыкалық аспаптарда ойнады. Тарихшылар жазады, ол тіпті өзі істей алуы керек дайындайтын музыкалық аспаптар, біле тұра және табиғатты дыбыс және әдістері оның табу және технологиясын параметрлер қажетті лад. Өйткені әл-Фараби, басқа ғалымдардан басқа, Шығыс әлемінің алғашқы музыкалық теоретигі ретінде тарихқа енді. Батыс музыкалық мәдениеті үшін Иоганн Себастьян Бах сияқты маңызды. Шынайы шындық, 70 жастағы ақсақал ретінде Әл-Фараби Бағдадтан Дамаскіге көшті, бірақ мезгіл-мезгіл халебке барып, онда оның сол жерде сұлтанмен естелік кездесуі өтті.
Ұлы ойшыл және Дамаскідегі ерекше өмірін аяқтады-қазір оның кесенесі мен қабірі бар. Айтпақшы, 2007 жылы Қазақстан Үкіметі Әл-Фарабидің кесенесінің жанында орналасқан мәдени орталығының құрылысын қаржыландыруға шешім қабылдады, философтың Қазақстан жеріне сөзсіз қатыстылығын тағы бір рет растады.
ОЛ ҚАЗІР БІЗГЕ ҚЫМБАТ ЖӘНЕ ТҮСІНІКТІ
Әбу Насыр Әл-Фарабидің ғылыми қызығушылықтары таң қалдырады! Ол ақынның, жаратылыстанушы, математик, дәрігер, философ және музыканттың керемет таланттарын үйлестіре отырып, шын мәнінде әмбебап болды. Ол алғаш рет ғылымды санаттарға бөліп, астрономия, логика, әлеуметтану, этика, философия, психология және құқық сияқты білім салаларына өз үлесін қосты. Ол бізге белгілі 160-қа жуық трактаттар жазды, ал олардың кейбіреулері, кез-келген классика сияқты, әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Міне, мысалы, жасы "Трактатының туралы добродетельном қаласында": "Қала болады сонда добродетельным кезде орын онда үдерісі ғылым және өнер, қашан ойлы адамдар ғана сақтайды, өз абыройы мен қадір-қасиетіне, бірақ болып табылады әсер мен өз отандастары сияқты билеушілерінің де, подданых – болулары үшін барлық жағдайды оны жетілдіру".
Жақында біздің қала әкімі Ерлан Айтаханов Шымкентті алдағы жылға ТМД-ның мәдени астанасы деп жариялай отырып, осы" Әл-Фарабидің " ойы емес пе?
Сонымен қатар, мамандар әл-Фараби трактаттарының ортағасырлық мәтіндері қазіргі оқырманға стилистикалық тұрғыдан қол жетімді ғана емес, сонымен қатар кейбір талғампаздық пен нәзіктікпен ерекшеленетінін атап өтті. Мысалы, медициналық трактаттарда ол ешқашан жазмайды, мысалы, "жыныстық орган", бірақ жұмсақ және мейірімді – "бала туу органы" дейді. Немесе діни тақырыптағы трактаттарда "діни фанатик" сөзі қолданылмайды, бірақ "сенімге ие"деп жазады. Айтпақшы, Әл-Фарабидің өзі қандай да бір фанатизмнен алыс болған, сондықтан кейбір "обсессивті" діни ортада оны диссидент еретик деп санаған. Оның қанатты және тәуелсіз ойы соншалықты жеңіл және еркін болды…
Өткен жылдың қараша айында Шымкент қаласының мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасы Әл-Фарабидің жаңа ескерткішінің үздік эскиздік жобасына конкурс жариялады. Байқаудың ұйымдастырушысы сәулет және қала құрылысы басқармасы болды. Байқаудың бірінші кезеңі желтоқсан айында өтті. Арнайы комиссия ескерткіштің 12 нұсқасын қарады.
Бірінші орынды мүсінші Ерғали Мұстафаев, екінші орынды Батухан Баймен, үшінші орынды Өмірзақ Шанов алды.Сондықтан жақын арада Шымкентте Ұлы жерлесімізге арналған екі ескерткіш болады. Бұл қала үшін тым ысырапшыл емес пе? "Жоқ, мұндай тұлға үшін артық ештеңе болмайды", – деп жауап берді маған қалалық мәдениет және тілдерді дамыту басқармасы. Шынында да, әл-Фараби-біздің мақтанышымыз және Даңқымыз. Оның атымен біз әлемдік мәдениетке қатысу құқығы бойынша қадам жасадық, демек, солай болу керек!